Kofeina

1,3,7-trimethylxanthine

Dostępność: znakomita
Podrabiany: rzadko
Dla kobiet: tak
Dla początkujących: tak
Dawkowanie:  3-6 mg na kg masy ciała, mniejsze dawki nie muszą być ergogeniczne
Skutki uboczne: znikome lub małe, zależne od dawki
Zastosowanie: redukcja, rekompozycja, pobudzenie przed treningiem
Okres półtrwania:  ~ 2,5 do 4,5 h u człowieka [17]
Typowa długość cyklu: kilka tygodni
Aromatyzacja: nie
Sposób podawania: tabletki, proszek
Wpływ na receptory β1: bd
Wpływ na receptory β2: pośrednio
Wpływ na receptory β3: pośrednio
Wpływ na receptory 5-HT: nie
Dawka śmiertelna (LD50, oznacza to iż pada połowa osobników):

• szczur – doustnie: 200-400 mg/kg masy ciała [17]
• mysz – doustnie: 185 mg/kg masy ciała [17]
• szczur – podana na skórę: >2 g/kg masy ciała [17]
• ludzie są w stanie umrzeć po kilku gramach kofeiny, ale notuje się też przypadki przeżycia dawek ~ 20 g. Odnotowywane są też przypadki śmierci po dostarczeniu niewielkich dawek kofeiny (~480 mg). Prawdopodobnie dawka śmiertelna wynosi do 10 do 20 g.

Kofeina (synonimy: metylteobromina, teina, guaranina,1,3,7-trimety-lo-3,7-dihydro-1H-puryno-2,6-dion, 1,3,7-trime-tyloksantyna, 7-metyloteofilin) [19] jest jedną z najczęściej używanych substancji ergogenicznych. Alkaloid jest spotykany w kawie, herbacie, kakao, napojach energetycznych i słodzonych (np. cola) oraz suplementach diety („spalaczach tłuszczu”, środkach przedtreningowych). Ogółem na chwilę obecną ocenia się, iż kofeina występuje w 60 różnych gatunkach roślin, z tego najważniejsze to: kawa arabska  (coffea arabica), orzechy kola (cola acuminata), herbata (thea sinensis, camellia sinensis) oraz w ziarnach kakaowca (cocoa bean), paullinia cupana (guarana).

Rodzaj Coffea należy do rodziny Rubiaceae, do której należy około 500 rodzajów i ponad 6 tys. gatunków kawy. Najczęściej wyróżnia się dwa gatunki kawy o znaczeniu handlowym, wśród których istnieje wiele odmian, tj.: Coffea Arabica (kawa arabica), na którą przypada ponad 60% światowej produkcji i Coffea Canephora (kawa robusta) [13].

Kofeina w produktach:

• zielona herbata zawiera 1,0-2,1 g  kofeiny  na 100 g,
• czarna herbata 2,8-3,8 g na 100g – czyli prawie dwukrotnie więcej,
• 160 ml czarnej  herbaty dostarcza 40-50 mg kofeiny,
• 200 ml herbaty parzonej przez 5 min. dostarcza ok. 60 mg  kofeiny,
• filiżanka herbaty (8 oz) jest źródłem ok. 35-60 mg kofeiny [19],
• w Robusta – Coffea canephora zawartość kofeiny jest dwukrotnie wyższa niż w Arabica – Coffea arabica,
• 150 ml kawy rozpuszczalnej sporządzonej z pełnej łyżeczki do herbaty zawiera ok. 43 mg kofeiny,
• 150 ml kawy z ekspresu przygotowanej z pełnej łyżeczki deserowej zawiera ok. 27 mg kofeiny,
• inne źródła podają, iż 150 ml kawy może zawierać ok. 60-120 mg kofeiny,
• według Andrews’a filiżanka parzonej kawy (8 oz, 240 ml) zawiera ok. 95 mg kofeiny [19],
• […] typowa porcja kawy jest przyrządzana z ok. 7–10 g kawy mielonej (co stanowi ok. 120 mg kofeiny) lub z ok. 2,5 g kawy rozpuszczalnej (co odpowiada ok. 65 mg kofeiny) [8].

Kawa nie działa tak samo jak kofeina!

Uwaga – jednym z najczęściej spotykanych nieporozumień jest utożsamianie kawy z kofeiną. Kawa oprócz kofeiny zawiera ponad 700 innych związków. Podawanie czystej kofeiny, np. w tabletkach, nie jest jednoznaczne z piciem określonej ilości kawy. Przypomina to porównywanie podawania wyizolowanej nikotyny z paleniem papierosów. Graham i wsp. udowodnili, iż kofeina w dawce 4,45 mg/kg masy ciała ma zupełnie inne działanie, w zależności od formy w jakiej jest podana. W cytowanym eksperymencie wytrenowani biegacze z intensywnością 85% VO2 max (maksymalnego pochłaniania tlenu) mieli biec do wyczerpania. 60 minut przed biegiem otrzymali: kapsułki  z kofeiną + woda, zwykłą kawę, bezkofeinową kawę, bezkofeinową kawę plus kapsułki z kofeiną lub placebo. Tylko kofeina w kapsułkach zwiększyła wydolność, pozwalając na dodatkowe 7,5 do 10 minut biegu z zadaną intensywnością [15]. W kawie znajdują się substancje, które znoszą efekt ergogeniczny kofeiny! Teorię tę popiera np. Paulis i wsp.,  wykazał on obecność pochodnych kwasów chlorogenowych powstających w procesie prażenia kawy. Przez swoją aktywność, kwasy te hamują działanie kofeiny jako antagonisty adenozyny (kofeina jest inhibitorem  konkurencyjnym adenozyny) [16].  W kawie zawarte są 3,4-dicaffeoyl-1,5-quinide oraz 3,4-dicoumaroyl-1,5-quinide – bliskie budową analogi strukturalne do związku znanego jako: 3,4-diferuloyl-1,5-quinolactone (DIFEQ). DIFEQ to pochodna kwasu chlorogenowego. Zarówno ekstrakty zwykłej kawy jak i bezkofeinowej w ilości trzech filiżanek odpowiadają dawce 30-40 mg DIFEQ. Posiadają one wysokie powinowactwo do transportera adenozyny, podnosząc jej poziom pozakomórkowy. Wysoki poziom adenozyny sprawia, iż kofeina nie działa [16].

To samo dotyczy np. nasion guarany, które zawierają [14]:

• od 3,2 do 7% kofeiny w suchej masie (a to więcej niż w liściach czarnej herbaty 2-3%, ziarnach kawy 0,5-1% i liściach kawy 1-1,2%, więcej także niż w Yerba Mate),
• ksantyny takie jak teobromina 6,733 mg/g oraz teofilina,
• taniny,
• katechiny i epikatechiny,
• procyjanidyny (B1–B4, A2 oraz C1),
• polisacharydy (bogate w glukozę i ksylozę),
• błonnik pokarmowy (pektyny i ksylany); stanowią do 6% wagi nasion.

Prawdopodobnie dodatkowe składniki zawarte w roślinach mogą znosić działanie kofeiny.

Farmakokinetyka kofeiny

Kofeina jest szybko wchłaniana z przewodu pokarmowego. Szczytowy poziom kofeiny w osoczu odnotowuje się po 15-120 minutach od podania. Okres półtrwania u dorosłych to 2,5 do 4,5 h [17]. Inne źródła podają, iż wynosi 3-5 h [19]. Biotransformacja w całości w wątrobie, wydalanie poprzez nerki, w moczu znajduje się 95% dawki, niewiele w mleku, żółci czy nasieniu. Główne szlaki metaboliczne to demetylacja oraz hydroksylacja na 8-pozycji.

Małe dawki do 2 μg/ml krwi powodują pobudzenie CNS, wysokie stężenia we krwi 10-30μg/ml prowadzą do bezsenności, bólu głowy, niepokoju, drgawek. Kofeina może mieć wpływ na rytmy snu i odpoczynku, odwadniać.

Złożony szlak metaboliczny kofeiny dotyczy tworzenia się trzech głównych metabolitów, takich jak  [19]:

• paraksantyna,
• teofilina
• teobromina.

Każdy powstaje przy udziale cytochromu P450 poprzez  demetylację, która ma miejsce w hepatocytach. Paraksantyna jest metabolizowana w  dwóch jednocześnie przebiegających reakcjach.Wynikiem jednej z   nich jest powstanie 8-hydroksyparaksantyny, natomiast druga reakcja prowadzi do 7-demetylacji paraksantyny i  utworzenia 3   związków:

• kwasu 1-metylomoczowego,
• 1-metyloksantyny,
• 5-acetyloamino-6-formyloamino-1-metylouracylu.

Ostatni związek ulega przekształceniu do formy stabilnej, którą jest 5-acetylo-6-amino-3-metylouracyl [19].

Ile wynosi dawka śmiertelna kofeiny?

Jedne źródła podają 10 g [8], inne aż 100 g [13]! Tymczasem odnotowuje się zgony po 5-6 gramach kofeiny, a śmiertelnie groźne mogą być powikłania nawet po dawce kilkuset mg kofeiny. Jest mało prawdopodobne, by ktokolwiek był w stanie przedawkować kawę. Jednak zupełnie czym innym jest spożywanie kofeiny w formie tabletek czy napojów energetycznych. Mimo wszystko, opisane poniżej przypadki należą do rzadkości, biorąc pod uwagę ilość osób przedawkowujących kofeinę. Gros opisanych zdarzeń dotyczyło ludzi poniżej 20 roku życia.

1. James Stone, 19-latek, zmarł z powodu spożycia 25 do 30 pigułek z kofeiną No-Doz. Zażywał preparat, bo „intensywnie poszukiwał pracy”. Każda z tabletek zawierała 200 mg kofeiny (jeśli była to wersja „wzmocniona” No-Doz). Jak łatwo policzyć młodzieniec zażył od 5 do 6 gramów kofeiny. Z pewnością młody człowiek miałby dużo większy problem – aby wypić odpowiednią ilość kawy [6].
2. Pewien Nigeryjczyk założył się, iż wypije 8 puszek energetyka. Zakładu nie wygrał, gdyż zmarł. Miał dostać za to równowartość 100 dolarów [6].  Prawdopodobnie pił napój zawierający podobną ilość kofeiny co „red bull” (80 mg w 250 ml).Czyli zmarł po równowartości 640 mg kofeiny. To dość mało, biorąc pod uwagę, iż niektóre suplementy diety zawierają 200-300 mg czystej kofeiny w porcji (np. spalacz Methyldrene Elite 25).
3. W USA w 2011 roku 14 latka (Anna Fournier) wypiła dwie porcje po 710 ml napoju energetycznego (mega Monster). Dostarczyła 480 mg kofeiny i doznała zawału serca.
4. Kolejny 19-latek zmarł po spożyciu 3 energy drinków w ciągu 24 godzin (480 mg kofeiny). Matka wytoczyła producentowi proces. Matka może mieć pretensje tylko do siebie, gdyż młodzieniec spożywał od 2 do 3 napojów energetycznych dziennie w ciągu ostatnich 3 lat [6]!

Śmiertelna dawka kofeiny jest bardzo wysoka i jest szacowana pomiędzy 10 a 20 g. Jednakże przypadek z 1997 roku dotyczy młodej kobiety, która doznała zawału mięśnia sercowego po spożyciu 20 g kofeiny [18].

Ale wystarczą o wiele mniejsze ilości tego alkaloidu, szczególnie dostarczane w krótkim czasie, aby doznać np. zawału serca lub arytmii.  W 2007 roku pomiędzy 8 wieczorem a 3 w nocy 28 letni motocyklista wypił 7-8 puszek napoju energetycznego. Został przyjęty do szpitala Port Macquarie w sierpniu 2007 roku, po doznaniu zatrzymania akcji serca. Na miejscu był obecny ratownik medyczny oraz pielęgniarka – prowadzili resuscytację do czasu przybycia karetki. Akcję serca udało się przywrócić w szpitalu (dwa impulsy elektryczne po 150 J). Podano 1 mg adrenaliny i 1 mg atropiny. Pacjent został zaintubowany i przewieziony do szpitala. Po wielu dalszych zabiegach udało się przywrócić mu zdrowie i po 6 dniach został wypisany ze szpitala. Energy drink jaki spożywał motocyklista zawierał 80 mg kofeiny w puszce. Pacjent spożył 7 lub 8 puszek w ciągu 7 godzin, dostarczając odpowiednik 640 mg kofeiny. Dodatkowo dostarczył wielkich ilości tauryny (aminokwasu) i glucuronolactonu (metabolitu glukozy) [3].

Rola kofeiny w wywoływaniu arytmii jest dobrze udokumentowana. FDA prowadzi śledztwo w sprawie 13 śmierci, które wiąże się z napojem „5 hour energy shot”, na przestrzeni ostatnich 4 lat.

Podsumowując: jest niezwykle ciężko przedawkować kofeinę. Wpływ na zdrowie energy drinków może budzić wątpliwości, ale mało prawdopodobne jest wystąpienie poważnych skutków ubocznych po spożyciu niewielkiej ilości podobnych napojów.

Czy kofeina poprawia wydolność fizyczną?

Jeśli chodzi o ergogeniczne działanie kofeiny istnieje wiele sprzecznych doniesień, szczególnie analizując efekty działania alkaloidu w pracy krótkotrwałej, beztlenowej. Niektóre z badań nie wykazały efektów podawania kofeiny osobom niewytrenowanym. Inne, nowsze eksperymenty wskazują, że kofeina ma wpływ na pracę w strefie anaerobowej, szczególnie trwającej od 60 do 180 sekund. Jednakże tradycyjne testy (np. 30 sekundowy Wingate) wykazały minimalny wpływ kofeiny na wydolność. Kolejne badania prowadzone na zawodnikach hokeja, rugby czy piłkarzach, w interwałowej pracy trwającej 4-6 sekund wykazały skuteczność kofeiny w podobnego rodzaju wysiłku. Kofeina wpływa na zwiększenie wytrzymałości mięśni ud i łydek, wpływ na mięśnie górnej części ciała jest mniej udokumentowany. Z powodu niewystarczającej ilości badań nie da się wyciągnąć jednoznacznych wniosków odnośnie wpływu kofeiny na wydolność fizyczną człowieka. Nie do końca wyjaśniono nawet mechanizm działania kofeiny na organizm. Jedna z teorii, mówiąca o wpływie kofeiny na wyrzut adrenaliny i powiązane z tym utlenianie kwasów tłuszczowych, nie znajduje uzasadnienia w kontekście pracy beztlenowej (inny system pozyskiwania energii, drogą beztlenową). Kolejna teza dotyczy wpływu kofeiny na układ nerwowy. Kofeina działa antagonistycznie do receptorów adenozyny.

W jednym z badań z 2008 roku Woolf K. i wsp. [5] sprawdzono jak dawka 5 mg kofeiny na kilogram masy ciała (czyli 100 kg mężczyzna spożywał 500 mg kofeiny) wpływa na wydolność w trakcie pracy beztlenowej, siłowej.

18 mężczyzn (wiek 24,1 +/- 5,8 roku; BMI 26,4+/-2,2 kg/m2) wykonywało:

• wyciskanie nogami na suwnicy,
• wyciskanie sztangi leżąc,
• test wingate.

Po podaniu kofeiny badani podnieśli więcej kilogramów w wyciskaniu sztangi leżąc oraz stwierdzono większą moc szczytową w trakcie testu Wingate. Nie stwierdzono różnic dla wyciskania nogami oraz dla mocy średniej, minimalnej i spadku mocy w teście Wingate. Grupa z kofeiną miała wyższe, powysiłkowe stężenie glukozy i insuliny. Stwierdzono również wyraźnie wyższy poziom kortyzolu oraz glukozy – przy podawaniu placebo odnotowano spadek. Nie stwierdzono różnic w poziomie wolnych kwasów tłuszczowych (FFA), stężeniu mleczanów, stężeniu kortyzolu, wzroście tętna w zależności od obciążenia wysiłkiem. Wniosek? Kofeina przyniosła niewielkie rezultaty jeśli chodzi o wyciskanie nogami leżąc i moc w teście Wingate.

Jako ciekawostkę mogę podać eksperyment naukowców z Australii (opublikowany 26 sierpnia 2013 roku) [1], którzy zbadali wpływ kofeiny poprzez ulotny kontakt sportowców – z 25 ml płynu z kofeiną. W eksperymencie wzięło udział 10 dobrze wytrenowanych kolarzy (wiek 32,9±7,5 roku, waga 74,7±5,3kg, wzrost: 176,8±5,1cm, pułap tlenowy: VO2peak=59,8±3,5mL.kg-1.min-1). Wykonali dwie próby po 24 h po ustandaryzowaniu diety oraz treningu. Kolarze mieli ukończyć jak najszybciej 60 minutową „czasówkę”, z intensywnością rzędu 75% szczytowej mocy w strefie tlenowej.

W trakcie wyścigu, ośmiokrotnie na 10 sekund podawano im płyn do płukania ust (25 ml) z:

• placebo,

lub

• 35 mg kofeiny bezwodnej.

Nie stwierdzono:

• poprawy wyniku w grupie kofeiny w porównaniu do placebo,
• podniesienia poziomu kofeiny w osoczu,
• wpływu kofeiny na wykonaną pracę, tętno, ilość pochłanianego tlenu czy stężenie mleczanów we krwi.

Jak stwierdzili badacze, ta forma podawania kofeiny jest nieefektywna [1].

W kolejnym studium brytyjskich naukowców [2] sprawdzono jak podawanie węglowodanów i kofeiny w postaci mieszanki do płukania ust wpływa na osiągi zawodników w trakcie sprintu. 12 mężczyzn wykonywało 5 x 6 sekundowe sprinty, z przerwą między podejściami 24 sekund na ergometrze.

Podawano im albo:

• 25 ml placebo,
• 6% roztwór glukozy,
• 1,2% roztwór z kofeiną.

Badani płukali usta 5 sekund przed sprintem.

Wyniki:

Moc szczytowa w grupie węglowodanów 22,1 ± 19,5 W w pierwszym, 6 sekundowym sprincie.

Średnia moc w trakcie sprintu:

• kofeina (26,9 ± 26,9 W)
• węglowodany (39,1 ± 25,8 W)

W drugiej części eksperymentu sprawdzono jak węglowodany podawane razem z kofeiną wpłyną na moc. Stwierdzono, wzrost mocy u badanych: 36,0 ± 37,3 W

Kawa a cukrzyca

Bardzo interesujących doniesień, opublikowanych w bieżącym roku, dostarczyło badanie prospektywne, obejmujące ponad 125 tys. osób, niechorujących na cukrzycę, nowotwory i choroby układu sercowo – naczyniowego. W grupie tej autorzy oceniali wpływ picia kawy na wystąpienie cukrzycy typu 2. Podczas 12-letniej obserwacji w grupie mężczyzn udokumentowano ponad 1 300 nowych przypadków cukrzycy typu 2, natomiast w trakcie 18 lat obserwacji w grupie kobiet zanotowano ponad 4 tys. przypadków tej choroby. Wykazano, że spożycie kawy obniża ryzyko wystąpienia cukrzycy typu 2 niezależnie od płci (Teresa Kosicka, Hanna Kara-Perz, Jerzy Głuszek) [8].

Podsumowanie:

Kofeina wydaje się względnie bezpiecznym alkaloidem – tolerancja tej substancji zależy od wielu czynników (m.in. podaży produktów z kofeiną, w diecie; wieku, stanu zdrowia itd.). Jej efektywność w pracy beztlenowej (np. trening siłowy, sporty walki) czy aerobowej (np. bieganie) podlega dyskusji. Zalecana dawka oscyluje wokół 3-5 mg na kilogram masy ciała (dla 100 kilogramowego mężczyzny 300-500 mg kofeiny). Jednak tolerancję na kofeinę należy budować powoli, a najlepiej wcześniej zasięgnąć porady lekarza oraz dokonać badań np. serca (statycznych i wysiłkowych).

Skutki uboczne stosowania nadmiaru kofeiny:

• pobudzenie,
• niepokój,
• insulinoporność: stałe spożycie kofeiny upośledza tolerancję glukozy, zwiększając jej stężenie we krwi, zwiększa stężenie insuliny, obniża wrażliwość tkanek na ten hormon. Wykazano, że u ludzi zdrowych, spożywających dwa razy dziennie kofeinę w dawce 200 mg przez tydzień, zmniejsza się wrażliwość tkanek o 35% na insulinę [19],
• utrata Mg2+, K+, Ca2+. Kawa wzmaga bowiem wydalanie tych substancji z moczem [8],
• może nasilać osteoporozę (zależy od podażu wapnia w diecie), sprzyja wypłukiwaniu wapnia i magnezu z kośćca,
• bezsenność (kwestia indywidualna),
• przyspieszenie czynności serca,
• krótkotrwałe zwiększenie pojemności wyrzutowej mięśnia sercowego oraz łagodne podwyższenie ciśnienia tętniczego,
• wzrost poziomu homocysteiny [8],
• wzrost lipolizy,
• zwiększenie diurezy,
• rozszerzenie naczyń krwionośnych obwodowych, z jednoczesnym odruchowym skurczem naczyń mózgowych,
• pobudzanie wydzielania soku żołądkowego.

Administrator serwisu uznaje zjawisko dopingu i stosowania niedozwolonych substancji w sporcie, a także wbrew zaleceniom medycznym, za skrajnie naganne, nieuczciwe i niemoralne. Jakiekolwiek  informacje zawarte w artykułach dotyczących dopingu i farmakologii nie mogą być traktowane ani służyć jako instruktaż. Treść artykułów przedstawia jedynie zebrane informacje dotyczące powyższego tematu. Stosowanie dopingu niesie za sobą ryzyko utraty zdrowia oraz w wielu przypadkach nawet utraty życia.

Referencje:

1. „The Effect of a Caffeinated Mouth-Rinse on Endurance Cycling Time-Trial Performance.” Int J Sport Nutr Exerc Metab. 2013 Aug 26. Doering TM, Fell JW, Leveritt MD, Desbrow B, Shing CM. Sport Performance Optimisation Research Team, School of Human Life Sciences, University of Tasmania, Launceston, Tasmania Australia. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/23980239
2. “Effects of caffeine and carbohydrate mouth rinses on repeated sprint performance.” Appl Physiol Nutr Metab. 2013 Jun;38(6):633-7. doi: 10.1139/apnm-2012-0333. Epub 2013 Jan 16. Beaven CM, Maulder P, Pooley A, Kilduff L, Cook C. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/23724880
3. “Cardiac arrest in a young man following excess consumption of caffeinated “energy drinks” Adam J Berger Kevin Alford, MJA AUSTRALIA https://www.mja.com.au/journal/2009/190/1/cardiac-arrest-young-man-following-excess-consumption-caffeinated-energy-drinks
4. “Caffeine and anaerobic performance: ergogenic value and mechanisms of action.” Sports Med. 2009;39(10):813-32. doi: 10.2165/11317770-000000000-00000. Davis JK, Green JM. Department of Health and Human Performance, Texas A&M University-Commerce, Commerce, Texas, USA.
5. „The effect of caffeine as an ergogenic aid in anaerobic exercise”. Int J Sport Nutr Exerc Metab. 2008 Aug;18(4):412-29. Woolf K, Bidwell WK, Carlson AG. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18708685
6. “A Real Life Death By Caffeine” – http://www.caffeineinformer.com/a-real-life-death-by-caffeine
7. “The effect of ephedra and caffeine on maximal strength and power in resistance-trained athletes.” J Strength Cond Res. 2008 Mar;22(2):464-70. doi: 10.1519/JSC.0b013e3181660320.
8. “Kawa – zagrożenie czy ochrona” Teresa Kosicka, Hanna Kara-Perz, Jerzy Głuszek przewodnik lekarza
9. “Use of a prescribed ephedrine/caffeine combination and the risk of serious cardiovascular events: a registry-based case-crossover study.” Am J Epidemiol. 2008 Oct 15;168(8):966-73. doi: 10.1093/aje/kwn191. Epub 2008 Aug 27.
10. „The effect and safety of an ephedrine/caffeine compound compared to ephedrine, caffeine and placebo in obese subjects on an energy restricted diet. A double blind trial.” Int J Obes Relat Metab Disord. 1992 Apr;16(4):269-77.
11. „Farmakologiczne leczenie otyłości u dorosłych” Polski Przegląd Kardiologiczny 2007 Sławomir Surowiec, Piotr Jankowski
12. „Caffeine for the Sustainment of Mental Task Performance: Formulations for Military Operations” Committee on Military Nutrition Research, Food and Nutrition Bard
13. Wioletta Żukiewicz-Sobczak, Ewelina Krasowska, Paweł Sobczak, Andrzej Horoch, Andrzej Wojtyła, Jacek Piątek „Wpływ spożycia kawy na organizm człowieka” http://agro.icm.edu.pl/agro/element/bwmeta1.element.agro-572c1452-44af-4af1-8854-4eb755ab411f/c/fulltext566.pdf
14. https://examine.com/supplements/paullinia-cupana/
15. Graham TE, Hibbert E, Sathasivam P. Metabolic and exercise endurance effects of coffee and caffeine ingestion. J Appl Physiol. 1998;85:883–889. [PubMed]
16. Eur J Pharmacol. 2002 May 10;442(3):215-23. Dicinnamoylquinides in roasted coffee inhibit the human adenosine transporter. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12065074
17. dane toksykologiczne:
18. Forman J, Aizer A, Young CR. Myocardial infarction resulting from caffeine overdose in an anorectic woman. Ann Emerg Med 1997; 29: 178-180. <PubMed>
19. Halina Bojarowicz, Małgorzata Przygoda „Kofeina. Cz. I. Powszechność stosowania kofeiny oraz jej  działanie na organizm”